• Tweet

Tôi may mắn được lọt lòng trong cái thung lũng xanh ngút ngát quanh năm thơm mùi của rừng, của tinh khiết đầu nguồn những suối, những khe. Tiếng sáo của những anh trai bản đi tán gái dặt dìu đã vun cho tâm hồn thơ bé tôi ngày ấy một sự ngọt ngào khó diễn tả - tiếng sáo vút lên sâu hút, thênh thang. Rồi những lần theo Cha Mẹ lên rẫy, tiếng khắp của những người phụ nữ trong lúc họ lao động lại đánh thức tâm hồn tôi trỗi lên cái sự hoang sơ gần gũi. Tiếng sáo ấy, tiếng khắp ấy cứ dần ngấm vào tôi để tôi suốt một thời ấu thơ lẽo đẽo theo Mẹ những đêm quê! 

Người quê tôi ới nhau để cùng khoe giọng khắp

Người quê tôi vẫn gọi nhau í ới mỗi đêm khi họ có ấm chè xanh mới om, có mớ trầu mới hái hay buồng cau mới chọc. Đàn ông tụ tập nói chuyện bản trên bản dưới, đàn bà nhai trầu và có khi họ cùng nhau kéo sợi xe tơ vừa làm vừa cùng nhau ngân lên những câu khắp để xem ai có giọng khắp ngọt hơn. Ai khéo léo dùng từ vần điệu hơn. Thể khắp của người Thái quê tôi, cũng như hát ca của đồng bào miền xuôi, không phải ai cũng sẵn có giọng hát hay, mà nhất là thể khắp lại là thể ứng tác.

Ngày bé thơ, tôi cứ ngỡ tất cả các bài khắp được các bà các mẹ cất lên ấy đều là một bài giống nhau. Nhưng lớn rồi mới hay, khắp khó lắm bởi vì chẳng có giấy tờ nào để nhìn mà khắp theo. Hát của người miền xuôi là giai điệu do người sáng tác sẵn, khắp thì nghĩ đến cái gì sẽ khắp về thứ đó... Thế nên cũng dễ hiểu thôi đến bây giờ điệu khắp quê đang thưa thớt dần.  

Bấy nhiêu thời gian không sống ở quê, những lần về vội vã... 

Các bà, các mế vui lắm khi được dịp tụ tập hát khắp

Ngày gần đây nhất tôi về bản, quyết đi tìm câu khắp xưa tôi từng yêu mến. Các bà các mế vui lắm khi mà được dịp tụ tập cùng nhau hát khắp. Nhưng những người biết khắp chẳng còn được mấy, chỉ có thể đếm bằng ngón tay thôi. Trong đó có thể kể đến những cái tên nổi bật nhất ở bản Bủng, xã Châu Khê (Con Cuông) quê tôi như ông Kha Văn Hoàn, bà Lộc Thị Đoàn, bà Lộc Thị Mai. Tôi có nguyện vọng được nghe những bài khắp cổ nên khi gặp ai tôi cũng nói điều đó, và bà Đoàn đã khắp cho tôi như những bài “Chào khách”, “Tiễn con gái đi lấy chồng”...  

“Kìa ngựa quý từ mường nào tới đây/ Này khách lạ ở mường nào tới đây/ Này cá chép, cá mát ở sông suối nào tới đây?/ Người muốn hái trái mây thì lần theo dây leo/ Muốn ăn quả cà thì chăm cành tưới gốc/ Muốn tìm hiểu con gái nhỏ của ta thì hỏi tới nhà ta...” (Trích bài: Chào khách). 

Lời chào khách ấy là lời mời chàng trai nào đó, hãy bước lên 9 bậc cầu thang để xem nhà cô gái. Vì những người già quê tôi luôn nhắc các chàng trai rằng: “Hãy đến tận nhà cô gái mà con muốn lấy làm vợ, để xem cô ấy ăn ở thế nào? có gọn gàng ngăn nắp không?”.  

Bà Lộc Thị Đoàn, hiện nay là người biết và giữ nhiều điệu khắp cổ nhất, khi tôi ngỏ lời bà có tâm sự rằng: Những người già biết khắp trong bản còn ít lắm, không biết lớp trẻ sau này có còn biết khắp nữa không. Tôi thì rất yêu câu khắp vì thế hệ tôi ngoài khắp ra, chẳng có gì có thể vui hơn. Nếu như các bạn trẻ muốn biết các điệu khắp thì đến nhà tôi đi nhé, tôi sẽ sẵn sàng bày cho các bạn...”.

Một thiện ý thật hữu ích trong việc để câu khắp quê tôi không mất dấu khi mà những người già trong bản đã, sẽ lần lượt về trời.  

Ông Kha Văn Hoàn cũng chung nỗi lo như thế, lớp trẻ bây giờ có quá nhiều thứ âm nhạc khác xâm nhập thay cho điệu ru, điệu khắp dung dị của người Thái năm xưa. Ông nói rằng, ngày trước mỗi dịp có đám cưới, hai bên thông gia có thể khắp đối với nhau từ sáng đến tối, từ tối đến sáng. Khắp mệt rồi người ta cùng nhảy điệu nhảy vang tiếng cồng chiêng. Còn đám cưới bây giờ bọn trẻ bật nhạc xập xình, người già có khắp cũng ít người nghe...  

Khi mang điệu khắp của mình đi dự đại hội văn hoá các dân tộc ở huyện hôm tháng 6 vừa qua, về rồi, ông Hoàn băn khoăn lắm, vì các xã khác ở huyện Con cuông, như xã Môn Sơn, Bồng Khê, Yên Khê, họ đều thành lập ra câu lạc bộ dân ca để duy trì, giữ gìn điệu nhuôn điệu khắp. Ông bảo nếu xã Châu Khê cũng thành lập đuợc câu lạc bộ như các xã khác thì ông sẵn sàng bỏ thời gian ra để dạy cho lớp thanh - thiếu niên những điệu khắp. Chứ cứ đuổi theo mấy điệu nhạc xập xình thì rồi câu khắp đâu còn chỗ đứng trong nay mai, nguyện vọng của ông Hoàn có thành  hiện thực?  

Bà Lộc Thị Mai, người có tiếng khắp hay, bố bà là ông mo Lộc Văn Bình nổi tiếng khắp vùng bởi giọng khắp hay, soạn lời khắp khéo léo... nhưng tiếc thay ông vừa mới qua đời cách đây mấy tháng. Thừa hưởng sự khéo léo, giọng khắp hay, bà Mai được dân bản yêu mến và giao trọng trách mỗi lần bản cần người khắp trong các lễ hội, hoặc đó là một cuộc thi văn nghệ trong phong trào của bản, của xã. Bà cũng sẵn lòng bày, dạy cho những người phụ nữ trong bản tôi khi họ có nhu cầu học. Đó cũng là một thiện chí tốt cho việc giữ gìn câu khắp đấy thôi.  

Bên điệu khắp chỉ là các bà, các mế...

Sự thưa thớt tiếng khắp ở cái bản cheo leo trên sườn núi ấy, dường như luôn luôn nhấp nháy ở mức cảnh báo đỏ (nếu diễn tả theo ngôn ngữ hiện đại). Và điều làm tôi cảm thấy ấm lòng nhất là bản tôi còn có một câu lạc bộ của những người cao tuổi do chính chú ruột tôi làm chủ nhiệm. Ông rất nỗ lực tập hợp mọi người, đặt vấn đề với những người già trong bản giúp tôi khi tôi có ý định đi tìm lại điệu khắp. 

Tôi chìm trong những câu khắp, như xa xôi mà cũng thật gần gũi. Những vần điệu trong từng câu khắp cứ nối tiếp nhau tựa khúc ru êm đềm ngày bé Mẹ ru tôi, ru em... câu khắp như lượn lờ dưới bóng trăng kéo thêm sự lưu luyến của những cô gái, chàng trai hò hẹn. Câu khắp cũng là nghĩa, là tình, là những ẩn ý, những nhắn nhủ sâu xa đôi khi phải mất công bóc vài lớp vài tầng mới ngẫm ra, mới hiểu...

“Chồm năm bun năm khùn tóng bá/ Chồm láy ná lục nọi mừa pin căm pua/ Chồm năm ná lan khình mừa tenh hường giáo/ Mì kồn mừa hườn giáo pay háy bon khoa, pay nà bon quáng...” (Tạm dịch: Gia đình tôi thật có phúc có phần/ Rước được cô gái ngoan về làm dâu/ Biết dọn dẹp trong nhà sạch sẽ/ Biết làm ruộng bậc thang, biết lên rẫy trên núi cao...”  

Rồi những lời nhắn nhủ của cô gái để chàng trai yên tâm đi bộ đội, rằng: Anh ơi đi nhé, trời sấm chớp mưa giông anh đừng sợ/ Còn có em ở nhà canh nương rẫy chờ anh/ Ruộng bậc thang và mẹ già em sẽ thay anh chăm sóc/ Anh đi dù 10 năm dặm trường cũng đừng nao núng/ Thấy đạn rơi truớc mặt anh đừng bước lùi/ Thấy bom rơi sau lưng anh đừng có sợ/  Đã có khăn piêu em thêu trong ngực áo anh rồi.  

Đã quá lâu xa câu hát khắp bên những mái nhà sàn. Đã trôi quá xa những đêm theo Mẹ đi đến nhà những người già để Mẹ và những người già nhai trầu, để nghe người già hát "khắp"...

Chạnh nghĩ, hay là tiếng "khắp" cũng như chiếc khăn piêu vậy? Chiếc khăn piêu xếp trong ngực áo chàng trai quê tôi đi đến những miền giông gió năm xưa, còn câu khắp thì nằm sâu trong trái tim, trong tiềm thức để chở che, để đưa tôi trở về với bản nhỏ nơi thung lũng xanh ngút ngàn có hương thơm của khói, của suối, của rừng. Nơi ấy tôi lớn lên, có mái nhà chở che lúc gần, lúc xa, lúc vui buồn và cả khi tôi yếu đuối!!! 

Câu khắp nhé, xin đừng mất dấu trên thung lũng xanh kia, đừng dừng ngân lên âm điệu êm đềm, để tôi còn run rẩy nghe, run rẩy trở về...

(Kha Thường)