Lễ cúng rẫy truyền thống của người Khơ Mú Nghệ An

Khi những bông lúa trên nương bắt đầu chín, là lúc đồng bào Khơ Mú ở Kỳ Sơn tổ chức lễ cúng rẫy.

Mùa rẫy năm 2023, gia đình ông Moong Phò Châu, bản Huồi Tông, xã Keng Đu, huyện biên giới Kỳ Sơn, tỉnh Nghệ An, phát được 2 vạt rẫy. Gia đình ông chủ yếu trồng nếp nương, giống lúa nếp truyền thống của đồng bào Khơ Mú thường gieo trồng trên các sườn núi dốc.

Trên giàn cúng tầng thứ nhất là nơi đặt vật cúng gồm xôi, thịt, cá.

Khi những bông lúa trên rẫy bắt đầu chín vàng, cũng là ngày gia đình ông Châu và người dân bản Huồi Tông, xã Keng Đu, huyện Kỳ Sơn, tất bật chuẩn bị các sính vật để tổ chức làm phong tục cúng rẫy truyền thống. 

Tầng thứ 2 vật cúng gồm váy, áo, vải vóc, đồ trang sức, nén bạc, các dụng cụ làm bẫy chuột, ép sôi.

Theo ông Châu, chia sẻ: Phong tục này nhằm tạ ơn các đắng thần linh cai quản nương rẫy, rừng núi, khe suối và cây cối đã có công bảo vệ, phù hộ cho mùa màng tránh được các loại dịch bệnh, chim, chuột phá hại, mang lại cho người dân mùa màng bội thu, gia súc phát triển.

Trên giàn treo trang trí những chiếc vòng, hình nộm một con ve sầu, tất cả đều bện bằng lạt nứa.

Theo quan niệm của người Khơ Mú ở các huyện vùng cao Nghệ An, mọi sự vật hiện tượng sung quanh con người đều có linh hồn, có ma, có thần. Do đó muốn gặt lúa về kho cất trữ, thì đồng bào Khơ Mú phải giết gà, mổ lợn cúng tả ơn thần linh, thổ địa và đất trời đã bảo vệ, cai quản và giúp họ bảo vệ lúa nương, đồng thời thông qua lễ cúng rẫy thì thầy mo sẽ mời hồn lúa về nhà.

Người chủ lễ thường là một thầy mo am hiểu phong tục, thấu đáo các bài cúng và được cho là người có thể liên hệ với thần linh...

Trước khi tiến hành gặt lúa, người chủ rẫy chọn một ngày lành để làm phong tục cúng. Theo thầy mo Moong Phò Dong, bản Huồi Tông, xã Keng Đu, huyện Kỳ Sơn, Nghệ An, chia sẻ: “Lễ cúng rẫy là thủ tục xin gặt lúa mới trên nương rẫy về nhà, về kho,  nghi lễ này được tổ chức trước lễ mừng lúa mới. Nếu lễ lúa cơm mới là lễ tạ ơn ông bà, tổ tiên đã khuất, thì lễ cúng rẫy lại là để tạ ơn “ma rẫy”, “thần rừng”, “thần suối”. Địa điểm tổ chức lễ cúng này bắt buộc phải tổ chức ngay tại nương rẫy và phải dùng lúa cũ để cúng, xin lúa mới về, lúc đó mới làm mâm cơm mới cúng tổ tiên sau”.

Lễ cúng được tổ chức ngay ở giữa rẫy lúa.

Trong lễ cúng rẫy của người Khơ Mú, người dân dựng giàn cúng có 2 tầng ngay giữa nương lúa. Trên giàn treo trang trí những chiếc vòng, hình nộm một con ve sầu, tất cả đều bện bằng lạt nứa. Trên giàn cúng tầng thứ nhất là nơi đặt vật cúng gồm: xôi, thịt, cá … còn trên tầng cao nhất là mâm cúng đặt các loại váy áo, vải vóc, đồ trang sức, nén bạc, các dụng cụ làm bẫy chuột… dưới chân giàn có hai vò rượu cần. Người chủ lễ thường là một thầy mo am hiểu phong tục, thấu đáo các bài cúng và được cho là người có thể liên hệ với đấng thần linh... 

Khi những thủ tục cúng kết thúc cũng là lúc anh em, bạn bè trong cộng đồng bản làng cùng nhau quây quần chúng vui bên chum rượu cần.

Phong tục cúng rẫy của đồng bào Khơ Mú, không chỉ nhằm mục đích thờ cúng các thế lực siêu nhiên, qua phong tục này còn thể hiện sự đoàn kết, giúp đỡ và hỗ trợ nhau trong công tác thu hoạch thành quả của một mùa nương rẫy vất vả. Khi những thụ tục của lễ cúng kết thúc cũng là lúc anh em, bạn bè trong cộng đồng bản làng cùng nhau quây quần chúng vui bên chum rượu cần, cùng nhau trao đổi, những kinh nghiệm trong lao động sản xuất. 

Sau 3 vòng rượu cần, người dân sẽ tiến hành gặt lúa lấy ngày giờ tốt, để bắt đầu mùa thu hoạch thành quả.

“Hôm nay cũng là ngày vui, là ngày làm kho lúa, ngày xin lúa về cất kho, nên ta làm lễ cúng, lễ tạ ơn với thần linh đã giúp dân bản ta có được mùa lúa bội thu. Qua lễ cúng rẫy ta cũng làm mâm cơm mời anh em ăn mừng mùa lũa rẫy mới, cũng là dịp người dân trong bản đổi công, cùng giúp nhau trong lao động sản xuất và thu hoạch lúa, thắt chặt thêm tình đoàn kết bản làng” - thầy mo Mong Phò Dong cho biết thêm.

Kết thúc phong tục cúng rẫy, người dân tập trung cùng nhau ăn một bữa cơm ngay tại rẫy, qua đó sẽ đánh giá về chất lượng và năng suất giống lúa, cũng như trao đổi những kinh nghiệm trong sản xuất.

Sau nghi lễ cúng rẫy kết thúc, người dân mới bắt đầu gặt lúa về kho. Điều đó phản ánh niềm tin của đồng bào vào thiên nhiên, đất trời, khe suối và nương rẫy. Với họ đó là những vị thần luôn ấp ôm, che chở, giúp họ có được cuộc sống đủ đầy, mùa màng bội thu.