Rằm, trở về với nguồn cội

Văn hóa làng xã, sự cố kết cộng đồng của người Việt chính xác cũng có gốc rễ từ đây. Bởi từ sợi dây gắn kết dòng tộc, dòng họ, từ “tứ đại đồng đường” mà dần dần ở nhiều vùng quê hình thành nên những dòng tộc lớn, thậm chí có những thôn, làng chỉ duy nhất một dòng họ sinh sống. Bước qua cái cổng làng thì đều là người thân trong dòng tộc.

Tế Tổ đầu Xuân là nét đẹp truyền thống của họ Hồ và nhiều dòng họ khác tại huyện Quỳnh Lưu, Nghệ An. Ảnh: BNA

Một điều dễ nhận thấy đó là người Việt rất chú trọng và xem trọng dòng họ. Nếu dòng họ càng lớn, càng nổi danh, thì bản thân mỗi người lớn lên, trưởng thành càng thấy tự hào, và càng tự hào càng phải nỗ lực để xứng danh với dòng họ. Thế mới có câu chuyện “vinh quy bái tổ”. Dù trải qua thăng trầm lịch sử, xã hội biến thiên, hội nhập phát triển, dù văn minh hiện đại thế nào thì đối với dòng họ, dòng tộc – cội nguồn sinh thành luôn được mỗi người Việt trân trọng, chăm lo, gìn giữ.

Xã hội càng phát triển, đặc biệt là sự tiếp biến, giao thoa và hội nhập của văn hóa phương Tây, các phong tục, lễ nghi của phương Đông, cụ thể là của Việt Nam chúng ta cũng đang dần được tối giản. Tết là một điển hình. Những năm gần đây, ngoài việc đơn giản hóa, nhẹ nhàng hóa các hoạt động ngày Tết, nhất là mâm cỗ, lễ nghi, nhiều người đã xem đây là kỳ nghỉ thực sự và riêng tư của cá nhân và gia đình. Nhiều người ở xa, thậm chí thay vì trở về nhà, về quê đã lựa chọn đi du lịch. Thế nhưng, có một ngày, mà dù ở đâu, đi đâu, làm gì mỗi người chúng ta đều nghĩ tới và muốn trở về: đó là ngày Rằm. Đến tận hôm nay, cúng rằm vẫn là tín ngưỡng bất biến của người Việt. Rằm là lúc mỗi người nhớ về cội nguồn, về gia đình dòng tộc. Rằm là nơi con cháu trong dòng họ, dù gần dù xa đều trở về tụ tập, quây quần. Và Rằm chính là dịp để báo hiếu, báo hỷ những thành tựu của mình với dòng họ, gia đình. Rất nhiều người ở xa, Tết có thể không thu xếp về quê được nhưng ngày Rằm thì nhất định sẽ về. Dù nơi đó không còn cha mẹ, dù gia đình đã chuyển đi sinh sống ở một phương khác, nhưng vì ở đó là cội nguồn, có gia tộc, có dòng họ, có nhà thờ…

Nghi lễ dâng hương, dâng rượu cúng Rằm tại nhà thờ họ. Ảnh: BNA

Tôi sinh ra và lớn lên ở một ngôi làng nằm ven sông Lam của huyện Nam Đàn, tỉnh Nghệ An - một miền quê như bao miền quê khác của Trung Bộ, Bắc Bộ. Trong làng của tôi, có những dòng họ lớn đến 200, hơn 200 hộ gia đình. Mà những năm 70, 80 của thế kỷ trước, có những gia đình có tận 12-13 người con. Điều đó để thấy rằng, số lượng người trong một dòng họ cực lớn.

“Cả năm được rằm tháng Bảy, cả thảy được rằm tháng Giêng”, tùy vào quy định và phong tục của mỗi vùng quê, dòng họ mà tổ chức cúng rằm tháng 7 hay rằm tháng Giêng, cũng có nhiều vùng quê, dòng họ tổ chức cúng cả hai. Quê tôi phần lớn là cúng rằm tháng Bảy, còn tháng Giêng chỉ làm lễ tại nhà. Chắc các cụ xưa kia quan niệm, vừa Tết xong, tổ chức rằm tháng Giêng cũng quá là cận ngày và liên tục, nên lựa chọn rằm tháng Bảy để làm lễ lớn giữa năm.

Tôi vẫn còn nhớ, mỗi dịp đến rằm, nhà nào nhà đó chuẩn bị mâm cỗ (xôi, gà), cứ đúng 7-8 giờ tối 14 âm lịch là đội lễ đến nhà thờ họ. Đã có những câu chuyện vui trong việc đội lễ và tập trung lễ ở nhà thờ. Những dòng họ lớn, nhiều đinh, không gian nhà thờ, bàn thờ đặt lễ hạn chế nên cỗ chồng lên cỗ. Mà ở quê hồi trước, cỗ là một cỗ xôi to vừa vặn cái mâm lớn chứ không phải như bây giờ chỉ đong một đĩa sứ bình thường. Vì là nhiều, và đặt lẫn với nhau nên xong lễ không ít người đã đội nhầm cỗ nhà khác về. Tháng Giêng còn đỡ, tháng Bảy có năm mưa dầm dề, thời đó còn khó khăn, đường sá lầy lội, cây cối còn um tùm, không đèn không đuốc, nhiều người đội lễ về chỉ còn xôi không còn gà hay thịt nữa. Vì đi qua rặng tre nào đó, gà/thịt ở trên mâm cỗ đã bị cành cây giữ lại mất rồi. Kể vài câu chuyện như thế để thấy rằng cũng Rằm bên cạnh giữ gìn gia phong, gia đạo thì cũng có những phong tục đã trở thành kí ức khó phai của nhiều người.

Sẵm lễ, đội lễ đến nhà thờ chỉ là một lễ nghi thôi, Rằm còn nhiều hoạt động ý nghĩa khác. Đó là vào họ. Tức là gia đình, vợ chồng nào mới sinh con, thì Rằm là dịp công bố với cả họ và làm lễ vào họ, ghi danh vào gia phả dòng họ. Nếu là con trai thì tính là một đinh. Mỗi dòng họ có nhà thờ riêng, đến rằm sẽ theo thứ tự để chủ trì “câu đương”. Thực ra, đến nay tôi cũng chưa hiểu được hai từ này và cũng chưa tìm hiểu thật kỹ lưỡng. Từ nhỏ nghe bố mẹ, người ở làng gọi như vậy. Ai câu đương thì sẽ chuẩn bị bày biện bàn thờ, sắm lễ chung và còn có cả xôi, gà, thịt để khi xong lễ mời cả họ ăn chung. Thường thì ai có con, cháu muốn vào họ sẽ đảm nhận câu đương luôn. Mỗi người đàn ông, con trai được tính là một đinh và khi đóng góp việc họ cũng chỉ tính trên mỗi đầu đinh để thu. ”Nhất nam viết hữu, thập nữ viết vô” cũng chính là như thế và quan niệm này đã ăn sâu vào tận từng gia đình, dòng họ.

Ở quê tôi, cúng rằm theo nghĩa nhiều người hiểu thì chỉ tháng Bảy, nhưng mỗi năm còn có mấy lần việc họ, đó là vào tháng 2, tháng 8, tháng 11(có dòng họ cúng tháng 3, tháng 4…). Cũng diễn ra vào tối 14 âm lịch của tháng, nhưng không gọi là rằm mà là việc họ. Cách thức tổ chức cũng giống như cúng rằm. Tuy nhiên rằm thì sẽ làm lớn hơn, ngoài cúng ở nhà thờ họ tối 14, thì trưa 15 nhiều gia đình cũng tổ chức làm lễ tại gia, con cháu quây quần.

Trang trí chuẩn bị Rằm ở từ trường họ Trần Võ, xã Thanh Đồng, huyện Thanh Chương. Ảnh: BNA

Ngày nay, Rằm ở các vùng quê, miền quê xứ Nghệ vẫn là những lễ nghi, phong tục như thế. Tùy vào quy mô dòng họ, quy định hương ước dòng tộc để có những hoạt động khác, lớn hơn. Nhất là lễ cúng, mâm cỗ và còn có thêm hoạt động khuyến học, vinh danh những con cháu đỗ đạt, thành danh…Có những dòng họ các hoạt động cúng rằm kéo dài đến 2-3 ngày.

Trở lại với ý nghĩa và tín ngưỡng cúng rằm trong mỗi người Việt. Sau lũy tre làng đó chính là nơi chôn rau cắt rốn của mình. Những người xa quê thì làng xóm, dòng tộc đối với họ càng thiêng liêng và trân quý hơn nhiều. Đó là máu thịt, là kí ức tuổi thơ, là nơi neo giữ những tình cảm thiêng liêng nhất. Dù bôn ba bốn bể năm châu, dù tha phương lập thân lập nghiệp, thì gốc rễ, nguồn cội vẫn luôn đau đáu trong mỗi người. Vì thế về Rằm chính là hành trình về với anh em họ mạc, về với cội nguồn của mỗi người.

Đi xa để trở về, về để soi và tự sửa mình. Không có nơi nào, không có quy định nào có sức răn dạy và tầm ảnh hưởng đối với mỗi người lớn bằng gia phả dòng họ và nhà thờ họ. Và sau mỗi lần trở về, dù là Tết hay Rằm, khi bước qua cánh cổng làng mỗi người chúng ta đều cảm thấy ấm áp và thiêng liêng hơn. Trên hành trình cuộc đời, gia đình, dòng tộc, nguồn cội quê hương luôn là điểm tựa, là động lực để mỗi người phấn đấu, sống và làm được nhiều việc tử tế hơn, xưng đáng với gia đình, dòng họ, quê hương.

Rằm, trở về với nguồn cội

Sự kiện liên quan

Cùng chuyên mục

Rằm, trở về với nguồn cội

Thông tin bạn đọc

Sự kiện liên quan

Cùng chuyên mục