• Tweet

Theo phong tục truyền thống, từ nhỏ, các em gái Thái đã được mẹ dạy cho cách dệt thổ cẩm. Đến khi lập gia đình, các cô gái Thái đã thành thạo nghề dệt; đồng thời có một kiến thức nhất định về các loại sản phẩm thổ cẩm truyền thống. Dệt thổ cẩm và sử dụng các sản phẩm từ thổ cẩm gắn bó suốt đời với đời sống của người phụ nữ Thái, đồng thời là một tiêu chí quan trọng để đánh giá tư chất người con gái Thái khi trưởng thành.

Ở Nghệ An, nghề dệt thổ cẩm của người Thái ở Quỳ Châu là nổi tiếng nhất. Hàng dệt thổ cẩm của người Thái ở Quỳ Châu được dệt thủ công với màu sắc được nhuộm hoàn toàn tự nhiên từ nguyên liệu cỏ cây, hoa lá có sẵn, họa tiết hoa văn phong phú, nhã nhặn, nên chiếm được cảm tình của nhiều khách hàng trong nước và quốc tế, có mặt ở nhiều địa điểm du lịch nổi tiếng của Việt Nam như Hà Nội, TP Hồ Chí Minh...

Phụ nữ Thái Nghệ An bên khung cửi

Người Thái ở Con Cuông cũng có nghề dệt thổ cẩm từ lâu đời, tuy nhiên chỉ sản xuất mang tính nhỏ lẻ, manh mún và tự phát, chủ yếu phục vụ cho nhu cầu của gia đình. Toàn huyện Con Cuông có khoảng 1000 khung dệt đang hoạt động, sản phẩm chưa đa dạng, thiếu tính hàng hóa, quy trình sản xuất lại thủ công, tốn thời gian công sức nên khó cạnh tranh với hàng hóa sản xuất hàng loạt. Vì vậy, nghề dệt thổ cẩm truyền thống không được đồng bào chú trọng phát triển, đặc biệt là các cô gái Thái ngày nay không còn chú tâm học hỏi nghề dệt từ các bà, các mẹ. Do đó, việc duy trì, phát triển nghề dệt thổ cẩm truyền thống của đồng bào không chỉ đơn thuần tạo nét đẹp riêng cho trang phục truyền thống mà còn tạo ra động lực tích cực để bảo tồn những giá trị văn hóa phi vật thể như lễ hội, mỹ thuật dân gian, tri thức bản địa,…

Bản Mét, xã Lục Dạ và bản Xiềng, xã Môn Sơn là những địa điểm được lựa chọn để triển khai mô hình vì vẫn còn nhiều chị em có khung dệt và duy trì nghề dệt thổ cẩm truyền thống. Hơn nữa, hai bản này có vị trí giao thông thuận lợi, cơ sở hạ tầng đảm bảo, nằm trong vùng du lịch sinh thái Pù Mát, rất thuận lợi để quảng bá, giới thiệu sản phẩm cho du khách. Nhiều phụ nữ lớn tuổi trong hai bản khi được hỏi đều thể hiện nguyện vọng duy trì nghề dệt truyền thống để truyền lại bản sắc văn hóa dân tộc cho con cháu về sau.

Sau khi lựa chọn 20 hộ gia đình tình nguyện tham gia dự án, đơn vị chủ trì là Công ty Cổ phần Dịch vụ khoa học công nghệ Nông nghiệp Thành An đã phối hợp với đơn vị chuyển giao kỹ thuật là Hợp tác xã thủ công mỹ nghệ Môn Sơn tổ chức đào tạo, chuyển giao quy trình kỹ thuật nghề dệt thổ cẩm truyền thống cho 20 hộ dân tham gia thực hiện dự án trong thời gian 15 ngày gồm: Kỹ thuật kéo sợi lên khung và dệt; Kỹ thuật làm hoa văn và phối màu; Kỹ thuật thiết kế mẫu mã và cắt may. Đây cũng là một thuận lợi cho dự án bởi Hợp tác xã thủ công mỹ nghệ Môn Sơn thành lập từ năm 2007, có nhiều kinh nghiệm trong lĩnh vực dệt thổ cẩm, sản xuất hàng thủ công cũng như liên kết thị trường, tiêu thụ sản phẩm. Điều quan trọng trong quá trình chuyển giao kỹ thuật dệt là hướng dẫn chị em ngay trên khung dệt, để người học trực tiếp ngồi dệt và tháo gỡ những vướng mắc trong quá trình thực hành, do đó hầu hết chị em đều nắm vững kỹ thuật dệt chỉ sau một thời gian ngắn.

Để làm ra một sản phẩm dệt theo đúng truyền thống, người phụ nữ Thái phải tiến hành nhiều công đoạn khác nhau, bắt đầu từ gieo hạt, trồng bông, nuôi tằm, kéo sợi, nhuộm chàm, dệt vải, cho đến cắt may, thêu thùa… Đó thực sự là một quy trình lao động bền bỉ và đỏi hỏi sự khéo léo, sáng tạo.

Bên cạnh đó, khung dệt cũng phải được đóng đúng kỹ thuật. Khâu mất thời gian nhất là mắc chỉ lên khung. Tùy vào loại sản phẩm, hoa văn mà mắc chỉ cho phù hợp. Khi đã lên khung, ngoài việc hàng ngày vất vả với việc làm nương rẫy, ruộng vườn, thì khi có thời gian rảnh rỗi là người phụ nữ Thái lại dành cho việc dệt thổ cẩm. Một sản phẩm làm ra không tính phút, tính giờ mà tính bằng nhiều ngày, hay thậm chí nhiều tháng.

Trong dự án này, 20 hộ dân được đào tạo kỹ thuật dệt theo đúng truyền thống, nhưng được cấp phát nguyên liệu là sợi tơ và sợi bông, nguyên liệu chế biến thuốc nhuộm, lược dệt mới với chiều rộng 0.8m có ưu điểm hơn so với lược dệt cũ rộng 0.6m nên thời gian hoàn thiện một sản phẩm được rút ngắn lại. Sau khi hoàn thiện công đoạn dệt, chị em còn được hướng dẫn kỹ thuật cắt may áo, váy, túi, các loại khăn, nhằm nâng cao giá trị và đa dạng mẫu mã của sản phẩm.

Để sản phẩm làm ra tiêu thụ được trên thị trường, ban chủ nhiệm dự án đặt mục tiêu sản xuất những sản phẩm gần gũi, trước hết phục vụ nhu cầu của bà con địa phương, sau đó mới đến khách du lịch. Sau hai năm tổ chức triển khai thực hiện, 20 hộ gia đình đã hoàn thành mục tiêu đề ra ban đầu. Tại bản Xiềng xã Môn Sơn hoàn thành 60 áo nam, 60 bộ váy nữ, 40 bộ váy nữ trẻ em, 40 khăn quàng rét, 40 túi xách, 20 khăn ong từ nguyên liệu sợi tơ; bản Mét xã Lục Dạ hoàn thành 90 áo nam, 90 bộ váy nữ, 60 bộ váy nữ trẻ em, 60 khăn quàng rét, 60 túi xách, 30 khăn ong từ nguyên liệu sợi bông. Qua thực tế tiêu thụ trên thị trường, có thể thấy sản phẩm bộ váy nữ và khăn ong, túi xách là những sản phẩm gần gũi và phù hợp với nhu cầu của bà con địa phương nên được tiêu thụ nhiều nhất, cho lợi nhuận cao nhất. Kết quả của dự án đã có tác động tích cực đến các địa phương trực tiếp tham gia mô hình.

Thi dệt thổ cẩm ngày xuân của phụ nữ Thái Con Cuông

Tuy giá trị kinh tế chưa thật sự cao nhưng dự án đã góp phần đào tạo được 20 người nắm vững qui trình kỹ thuật dệt thổ cẩm truyền thống, nâng cao chất lượng và đa dạng hóa sản phẩm thổ cẩm, từ đó vừa giúp người phụ nữ có thêm nghề phụ tăng thu nhập, đặc biệt ý nghĩa hơn cả là duy trì được nghề truyền thống của tộc người Thái. Tuy dự án đã kết thúc nhưng nhiều chị em có tay nghề đã tham gia Hợp tác xã thủ công mỹ nghệ Môn Sơn, thông qua Hợp tác xã để tiêu thụ sản phẩm, tăng thêm thu nhập cho gia đình và khơi dậy phong trào học và dệt thổ cẩm trong nhiều chị em ở địa phương.

Điều đáng mừng là tham gia dự án có khá nhiều các cô gái Thái còn rất trẻ. Nhiều em được mẹ, bà dạy cách dệt từ thuở bé, nhưng cũng có nhiều em biết kỹ thuật dệt thông qua các lớp tập huấn của dự án. Càng học, các cô gái Thái ngày nay lại càng thêm yêu nghề truyền thống và bản sắc văn hóa của dân tộc mình.

Đến nay, về cơ bản, dự án đã hoàn thành giai đoạn 1. Do những hạn chế về kinh phí nên chưa thể tổ chức các mô hình dài hơi và rộng rãi hơn, tuy nhiên dự án đã góp phần đào tạo, xây dựng mô hình, khơi dậy tình yêu và phong trào dệt thổ cẩm truyền thống trong chị em người Thái ở Con Cuông, mà cụ thể là ở hai xã Môn Sơn và Lục Dạ. Đây là tiền đề để phát triển đề tài giai đoạn 2.

Với định hướng đúng đắn và những kết quả thu được từ thực tế giai đoạn 1, hy vọng đề tài sẽ triển khai thành công giai đoạn 2, góp phần nâng cao chất lượng và đa dạng hóa sản phẩm thổ cẩm, duy trì nghề dệt truyền thống ở Con Cuông, và sâu xa hơn là duy trì bản sắc văn hóa của tộc người, theo đúng tinh thần, chủ trương của UBND tỉnh Nghệ An về hỗ trợ, bảo tồn, phát triển văn hóa các dân tộc thiểu số tỉnh Nghệ An.

Tuy nhiên, thiết nghĩ nghề dệt thổ cẩm của đồng bào dân tộc Thái ở huyện Con Cuông đã có từ lịch sử tồn tại và phát triển lâu đời nhưng để bảo tồn và phát triển hiệu quả rất cần sự chung tay nỗ lực của người dân địa phương và sự quan tâm, giúp đỡ thiết thực của các cấp chính quyền. Đồng thời, các sản phẩm phải phù hợp với nhu cầu xã hội; sản xuất phải gắn với thị trường tiêu thụ; phải có chính sách hỗ trợ gắn liền với tuyên truyền quảng bá sản phẩm, thương hiệu; phải xây dựng được thương hiệu làng nghề gắn với những địa danh, địa chỉ văn hóa du lịch. Đó là những điều kiện cần thiết để bảo tồn và phát triển nghề truyền thống của dân tộc trong bối cảnh thời kỳ công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước và hội nhập quốc tế mạnh mẽ hiện nay.

(Anh Đào)